Միջա՞նցք, թե՞ պատերազմ. ինչու Իրանը չի լռի Զանգեզուրի հարցում

Oragir.News-ը զրուցել է իրանցի լրագրող, միջազգայնագետ Հայալ Մուազինի հետ, ով պատասխանել է մեր կողմից հնչեցրած բոլոր հարցերին։

-Ի՞նչ փուլում են այժմ գտնվում հայ-իրանական հարաբերությունները, և արդյոք դրանք խորանո՞ւմ են Ադրբեջանի հետ աճող լարվածության ֆոնին։

-Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը հարևան երկրների հետ բարիդրացիական հարաբերությունների պահպանումը և խորացումը համարում է արտաքին քաղաքականության հիմնական առաջնահերթություններից։ Թեև երբեմն լինում են տարաձայնություններ՝ կապված տարածաշրջանային զգայուն խնդիրների հետ, Իրանն անվերապահորեն ձգտում է հարցերը լուծել բացառապես դիվանագիտական ճանապարհով։

Հարավային Կովկասում աճող լարվածության պայմաններում Թեհրանը և Երևանը շարունակում են կայուն և փոխադարձ հարգանքի վրա հիմնված գործընկերություն։ Կողմերը ակտիվացնում են համագործակցությունը քաղաքական, տնտեսական և էներգետիկ ոլորտներում՝ դրանով հիմք ստեղծելով ավելի խորքային ռազմավարական երկխոսության համար։

Իրանն ավանդաբար Հայաստանը դիտարկել է որպես կայուն և կառուցողական հարևան, որը կարևոր դեր ունի տարածաշրջանային հավասարակշռության հարցում։ Հայ-ադրբեջանական աճող հակամարտության ֆոնին Թեհրանը շեշտում է տարածաշրջանի բոլոր երկրների տարածքային ամբողջականության պահպանումը և դատապարտում է ցանկացած ճնշում կամ միջամտություն, որը կարող է խաթարել Հարավային Կովկասի կայունությունը։

Հատուկ մտահոգություն է առաջացնում «Զանգեզուրի միջանցք» կոչվող նախաձեռնությունը, որը, Իրանի գնահատմամբ, կարող է խախտել տարածաշրջանի գոյություն ունեցող աշխարհաքաղաքական հավասարակշռությունը։ Իրանը պնդում է, որ ցանկացած լոգիստիկ նախագիծ պետք է իրագործվի փոխադարձ համաձայնությամբ, տարածքային ամբողջականության հարգմամբ և բոլոր կողմերի շահերի հաշվառմամբ։

Թեհրանը նաև ընդգծում է, որ Ադրբեջանն իր հարևանն է, որի հետ կարող են լինել քաղաքական տարաձայնություններ, բայց նման խնդիրները պետք է լուծվեն բանակցությունների միջոցով՝ փոխադարձ հարգանքի և կայունության հասնելու նպատակով։

-Ի՞նչ հետևանքներ ունի Իրանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պաշտպանությունը հայ-իրանական հարաբերությունների համար։

-Իրանի արտաքին քաղաքականության հիմնասյուներից մեկն է միջազգայինորեն ճանաչված սահմանների անխախտելիության սկզբունքը։ Թեհրանը բազմիցս հայտարարել է, որ հատկապես Հարավային Կովկասի նման զգայուն տարածաշրջաններում անթույլատրելի է սահմանների վերանայում։ Այս մոտեցումը նպատակ ունի պահպանել կայունությունը, կանխել էսկալացիան և խթանել երկխոսությունը։

Հայաստանի համար Իրանի նման դիրքորոշումը խորացնում է վստահությունը և նպաստում փոխըմբռնման խորացմանը։

Այսպիսով՝ Իրանի դիրքորոշումը տարածքային ամբողջականության հարցում ամրապնդում է նրա՝ որպես կայուն խաղացողի դերը տարածաշրջանում և խորացնում է նրա հարաբերությունները Հայաստանի հետ։

-Պատրա՞ստ է արդյոք Իրանը գործնական քայլեր ձեռնարկել Սյունիքի հարցում։ Ինչպե՞ս կարելի է բացատրել Իրանի կոշտ արձագանքը «Զանգեզուրի միջանցքի» գաղափարին։

-Իրանը «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցում ունի հստակ դիրքորոշում, որը բխում է իր ռազմավարական հետաքրքրություններից՝ միտված Հարավային Կովկասում կայունության և հավասարակշռության ապահովմանը։ Թեհրանը կարծում է, որ ցանկացած տրանսպորտային նախագիծ պետք է իրագործվի միջազգային իրավունքի, բոլոր կողմերի համաձայնության և տարածքային ամբողջականության հարգմամբ։

Իրանն արդեն գործնական քայլեր է ձեռնարկել՝ հաստատելով իր ռազմավարական շահագրգռվածությունը Սյունիքի նկատմամբ։ Կապանում Իրանի գլխավոր հյուպատոսության բացումը խորհրդանշում է ոչ միայն դիվանագիտական ներկայությունը, այլ նաև Թեհրանի պատրաստակամությունը՝ ակտիվ ներգրավվածություն ունենալ տարածաշրջանի տնտեսական և քաղաքական գործընթացներում։

Բացի այդ, Իրանը՝ ակտիվացրել է քաղաքական կապերը հայ պաշտոնյաների հետ՝ տարածաշրջանային անվտանգության և տրանսպորտի հարցերով, շեշտել է, որ «Զանգեզուրի միջանցք»-ի նման նախագծերը պետք է իրագործվեն միայն փոխհամաձայնությամբ, կողմ է տրանսպորտային ընթացիկ ուղիների զարգացմանը՝ բազմակողմ համագործակցության հիման վրա։

Միևնույն ժամանակ Իրանը պահպանում է հավասարակշռությունը՝ շարունակելով հարաբերությունները տարածաշրջանի բոլոր երկրների, ներառյալ Ադրբեջանի հետ։ Նա կրկին ընդգծում է, որ հակասությունները պետք է լուծվեն խաղաղ ճանապարհով՝ առանց սպառնալիքների կամ ճնշման։

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի արտաքին քաղաքական կուրսի փոփոխությունը դեպի Արևմուտք, հատկապես՝ Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի ուղղությամբ։ Կարո՞ղ է սա վնասել հարաբերությունները Իրանի հետ։

-Վերջին տարիներին Հայաստանը ակտիվացրել է իր կապերը արևմտյան երկրների՝ Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի հետ։ Սակայն Իրանի տեսանկյունից հայ-իրանական հարաբերությունները հիմնված են կայուն և անկախ հիմքի վրա, որոնք կախված չեն արտաքին գործոններից։

Իրանը մշտապես գործել է «չմիջամտելու» սկզբունքով և ընդունում է, որ Հայաստանը կարող է ունենալ բազմավեկտոր արտաքին քաղաքականություն։ Թեհրանը սակայն ուշադիր հետևում է, որպեսզի այդ կապերը չբերեն երրորդ երկրների ռազմական ներկայության ավելացման կամ այնպիսի քայլերի, որոնք կարող են խախտել տարածաշրջանային հավասարակշռությունը։

Հատկանշական է Իրանի ներկայացուցիչների հիմնական ուղերձներից մեկը. «Մենք երբեք չենք զգացել սպառնալիք Հայաստանի կողմից, և Հայաստանը նույնպես երբեք չի զգացել սպառնալիք Իրանի կողմից»։

Այս վստահության մթնոլորտը ձևավորվել է տարիների ընթացքում և շարունակում է մնալ հայ-իրանական հարաբերությունների հիմքում։ Իրանի համար Հայաստանը համարվում է կայուն և վստահելի հարևան, որի հետ առկա է փոխշահավետ համագործակցություն։

Այսպիսով՝ նույնիսկ աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի պարագայում, Իրանը պահպանելու է իր ամուր և փոխադարձ հարգանքի վրա հիմնված հարաբերությունները Հայաստանի հետ։

Իրանի և Հայաստանի միջև համագործակցությունը ներկայումս զարգանում է մի քանի կայուն և ռազմավարական ուղղություններով, հատկապես՝ էներգետիկայի, տրանսպորտի և գյուղատնտեսության ոլորտներում։

-Արդյոք Իրանը հետաքրքրություն ունի՞ տարածաշրջանային նախագծերին մասնակցելու՝ Հայաստանի և Հնդկաստանի կամ Ռուսաստանի հետ, օրինակ՝ տարանցիկ ճանապարհների ստեղծման հարցում։

-Այո, Իրանը մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում մասնակցելու տարածաշրջանային տրանսպորտային նախագծերին՝ Հայաստանի, Հնդկաստանի և Ռուսաստանի հետ։ Իրանի համար նման համագործակցությունը միայն տնտեսական նշանակություն չունի, այլ նաև ռազմավարական է՝ ուղղված տարածաշրջանում իր ազդեցության խորացմանը։

Կենտրոնական նախագիծը «Հյուսիս-Հարավ» միջազգային տրանսպորտային միջանցքն է (INSTC), որը կապում է Հնդկաստանը, Իրանը, Կասպից ծովը և Ռուսաստանը։ Իրանը աջակցում է Հայաստանին որպես կապող օղակ՝ Պարսից ծոցից Սև ծով և Եվրոպա տանող երթուղում։

-Կարո՞ղ է Իրանը օգնել Հայաստանին էներգետիկ ճնշման պայմաններում, օրինակ՝ գազի մատակարարումների դիվերսիֆիկացման հարցում։

-Իրանը կարող է մեծ դեր խաղալ Հայաստանի էներգետիկ կայունության ապահովման հարցում, հատկապես՝ արտաքին ճնշման կամ մատակարարման խափանման դեպքում։ «Գազ՝ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» ծրագիրը արդեն իսկ ապացուցել է իր կայունությունն ու արդյունավետությունը։

Գոյություն ունեցող գազատարով հնարավոր է ավելացնել գազի մատակարարումները առանց անհապաղ ենթակառուցվածքային փոփոխությունների։

Իրանը դիտարկվում է որպես քաղաքականապես չեզոք, հուսալի և աշխարհագրորեն մոտ գործընկեր, որի հետ էներգետիկ համագործակցությունը կարող է նպաստել Հայաստանի քաղաքական անկախության ամրապնդմանը։ Իրանի համար էներգետիկան ոչ թե ճնշման, այլ կայունության գործիք է, և նա պատրաստ է շարունակել համագործակցել այս ուղղությամբ։

Երկարաժամկետ հեռանկարում՝ Իրանի հետ էներգետիկ համագործակցության խորացումը կարող է Հայաստանին դարձնել ավելի ինքնուրույն և կայուն տարածաշրջանային խաղացող։

-Ինչպիսի՞ն է Իրանի դիրքորոշումը Թուրքիայի և Ադրբեջանի ռազմական ու քաղաքական մերձեցման վերաբերյալ։ Արդյոք Թեհրանը դա սպառնալի՞ք է համարում։

-Իրանն իր դիրքորոշումը Թուրքիայի և Ադրբեջանի խորացող ռազմական-քաղաքական համագործակցության վերաբերյալ ձևավորում է տարածաշրջանային հավասարակշռության, ինքնիշխանության և ապակայունացման անթույլատրելիության սկզբունքների հիման վրա։ Թեհրանը ուշադիր հետևում է Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող բոլոր գործընթացներին, հատկապես այն իրավիճակներին, որոնք կարող են փոխել տարածաշրջանի ռազմավարական վիճակը։

Թուրք֊ադրբեջանական մերձեցումը՝ որպես երևույթ, չի արժանանում Թեհրանի հրապարակային քննադատությանը, սակայն անհանգստություն է առաջացնում, երբ այն ուղեկցվում է ռազմական զորավարժություններով Իրանի սահմանի մոտ, տարածաշրջանի լոգիստիկ քարտեզի փոփոխման փորձերով՝ առանց համաձայնեցված ձևաչափերի։

Թեհրանը հետևողականորեն առաջ է մղում այն գաղափարը, որ տարածաշրջանային համագործակցությունը պետք է զարգանա առանց արտաքին ուժերի միջամտության՝ ներառելով բոլոր առանցքային դերակատարներին՝ Իրան, Թուրքիա, Ադրբեջան, Հայաստան և Ռուսաստան։

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Ռուսաստանի ազդեցության նվազումը տարածաշրջանում, և ի՞նչ հետևանքներ կարող են լինել այդ առումով Հայաստանի և Իրանի համար։

-Արևմտյան լրատվամիջոցները հաճախ տարածում են այն թեզը, թե իբր Ռուսաստանի և Իրանի ազդեցությունը տարածաշրջանում նվազում է, հատկապես՝ Սիրիայի պատերազմի և գլոբալ առաջնահերթությունների փոփոխման հետևանքով։

Իրանի բարձրաստիճան ղեկավարները, ներառյալ առաջնորդ Այաթոլլա Խամենեին, միանշանակ հայտարարել են, որ Իրանը ոչ միայն չի կորցնում իր ազդեցությունը, այլև օրեցօր այն աճում է։ Սա ոչ միայն հռետորաբանություն է, այլև արտացոլում է Իրանի աճող ներգրավվածությունը ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ գլոբալ գործընթացներում՝ անվտանգության և տնտեսության նոր կառուցվածքների ձևավորման մեջ։

Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին, ապա նրա դերը նույնպես չի կարելի ներկայացնել որպես նվազող։ Չնայած արտաքին ճնշումներին՝ Մոսկվան շարունակում է մնալ տարածաշրջանի առանցքային խաղացողներից մեկը, որի ռեսուրսներն ու ներկայությունն անհրաժեշտ են տարածաշրջանային հավասարակշռության պահպանման համար։ Փաստացի՝ պնդել, թե Ռուսաստանն է կորցնում իր դիրքերը, նշանակում է անտեսել այն փաստը, որ հենց ԱՄՆ-ն է կորցնում իր գերիշխան դերը Մերձավոր Արևելքում և Կովկասում։ Այս գործընթացը հասկանալի է նույնիսկ Վաշինգտոնի ամենամոտ դաշնակիցների համար։

Աշխարհն անցում է կատարում միաբևեռ համակարգից դեպի նոր բազմաբևեռ կառուցվածք, որտեղ Չինաստանը, Իրանը, Ռուսաստանը և Հնդկաստանը դառնում են ազդեցության նոր կենտրոններ։ Այս միտումը տեսանելի է էներգետիկայի, լոգիստիկայի, անվտանգության, տեխնոլոգիաների քաղաքականության ոլորտներում։

Հայաստանի և Իրանի համար սա ստեղծում է նոր հնարավորություններ։ Արևմտյան գերիշխանության թուլացման և տարածաշրջանային դաշինքների ամրապնդման պայմաններում Երևանն ու Թեհրանը կարող են առաջնորդվել ոչ թե արտաքին ճնշումներով, այլ իրենց ինքնիշխան ընտրությամբ՝ ընտրելով վստահելի ռազմավարական գործընկերներ։ Սա հատկապես կարևոր է մի իրավիճակում, երբ Հարավային Կովկասը վերածվում է պայքարի դաշտի՝ տարանցիկ ուղիների, ենթակառուցվածքային վերահսկողության և քաղաքական գերիշխանության համար։

Այսպիսով, խոսել Ռուսաստանի կամ Իրանի ազդեցության իբր նվազման մասին ոչ միայն սխալ վերլուծություն է, այլ նաև փորձ է՝ տարածաշրջանին թելադրել կեղծ օրակարգ։ Տարածաշրջանը գնում է բազմաբևեռ աշխարհի կառուցման ուղով, որի ճարտարապետներն այլևս Վաշինգտոնը կամ Լոնդոնը չեն, այլ՝ Պեկինը, Թեհրանը, Մոսկվան և Նյու Դելին։

-Կարո՞ղ է արդյոք Իրանի մասնակցության ուժեղացումը Կովկասում դառնալ կայունացման գործոն։ Եթե այո՝ ապա ինչպիսի՞ մեխանիզմների միջոցով։

-Օրինակ՝ Իրանի և Հայաստանի համատեղ զորավարժությունները արտացոլում են տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականության խորքային փոփոխությունները։ Այդ վարժանքները ոչ միայն մարտավարական ցուցադրություն էին, այլ նաև քաղաքական վստահության դրսևորում։

Առաջին անգամ անցկացված այս համատեղ զորավարժությունները ցույց տվեցին, որ հայկական դիվանագիտությունը կարողացել է համոզել իրանական կողմին, որ Երևանի եվրոպամետ արտաքին քաղաքականությունը ուղղված չէ Իրանի դեմ։ Սա շատ կարևոր ուղերձ էր. չնայած Հայաստանի արտաքին քաղաքականության բազմավեկտորությանը՝ Իրանի հետ համագործակցությունը ոչ միայն չի թուլանում, այլ տեղափոխվում է ավելի բարձր վստահության մակարդակի։

Իրանն իր ներգրավվածությունը իրականացնում է զգուշորեն ու հետևողական՝ օգտագործելով «փափուկ ուժի», տարածաշրջանային երկխոսության, ենթակառուցվածքային ներդրումների և քաղաքական համագործակցության մեխանիզմներ։ Դրանց թվում կարելի է առանձնացնել՝ Սյունիքում համատեղ սահմանային ծրագրերի ակտիվացումը, պաշտպանության և անվտանգության ոլորտում համատեղ նախաձեռնությունների ընդլայնումը, «տարածաշրջանային չմիջամտության» գաղափարի դիվանագիտական աջակցությունը, համաձայն որի՝ Կովկասի ճակատագիրը պետք է որոշեն հենց տարածաշրջանի երկրները, առանց արտաքին ճնշման։

Այսպիսով՝ Իրանը չի ձգտում գերիշխանության, սակայն հստակ ընդգծում է «կարմիր գծերը»՝ կապված ինքնիշխանության, լոգիստիկայի և ռազմավարական հավասարակշռության հետ։ Նրա ներգրավվածությունը կարող է ամրապնդել մի համակարգ, որտեղ միակողմանի նախաձեռնությունները քիչ արդյունավետ են։

Ք․ Սահակյան