Թուրքիայում Աթաթուրքի իշխանության տարիները և վերջինիս քաղաքական բարեփոխումները

1923 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Թուրքիան հռչակվեց հանրապետություն։ Նույն օրը Մուսթաֆա Քեմալի կողմից Թուրքիայի մեջլիսին ներկայացվեց երեք կետից բաղկացած օրինագիծ, որով երկրի կառավարման ձև սահմանվեց հանրապետությունը, որոշվեց, որ պետությունը կառավարվում է խորհրդարանի՝ Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի կողմից, իսկ խորհրդարանն իր կառավարումն իրականացնում է հանրապետության նախագահի և նախարարների խորհրդի միջոցով։

Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումը և հանրապետության նախագահի պաշտոնում Մուսթաֆա Քեմալի ընտրությունը թուրքական պետականության հիմքերի ձևավորման կարևոր շրջափուլ դարձան։ Չնայած նախագահի պաշտոնում ունեցած սահմանափակ լիազորություններին Մուսթաֆա Քեմալն իրականում ուներ անսահմանափակ իշխանություն, որը տարածվում էր երկրի ամբողջ տարածքում։

Աթաթուրքի կողմից իր պաշտոնավարման առաջին տարիներին իրականացվեցին քաղաքական, իրավական, կրոնական, մշակութային, սոցիալական և տնտեսական բարեփոխումներ, որոնք ուղղված էին Թուրքիայի նոր Հանրապետությունը աշխարհիկ, ժամանակակից ազգային պետության վերածելուն՝ քեմալական գաղափարախոսությանը համապատասխան։ Վերջինիս հիմնդրած քաղաքական կուսակցությունը՝ Հանրապետական–ժողովրդական կուսակցությունը Թուրքիայում, որպես միակուսակցական պետություն, իրականացրել է այդ բարեփոխումները՝ սկսած 1923 թվականից։ Աթաթուրքի մահից հետո նրա իրավահաջորդ Իսմեթ Ինյոնյուն շարունակեց քեմալական ոճի միակուսակցական կանոններն ու բարեփոխումները, մինչև 1950 թվականը, երբ Թուրքիան անցում էր կատարել բազամակուսակցական համակարգի, և ՀԺԿ-ն պարտություն կրեց նույն թվականին կայացած ընտրություններում։

Աթաթուրքի բարեփոխումների կենտրոնական կետն այն համոզմունքն էր, որ թուրքական հասարակությունը պետք է «արևմտականացվի»՝ (արդիականացում, որը ձեռք է բերվել արևմտյան մշակույթի ընդունման միջոցով այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են քաղաքականությունը (քաղաքական բարեփոխումներ), տնտեսությունը (տնտեսական բարեփոխումներ), ապրելակերպը (սոցիալական բարեփոխումներ), իրավունքը (իրավական բարեփոխումներ), այբուբենը (կրթական բարեփոխումներ) և այլն), ինչպես քաղաքական, այնպես էլ մշակութային առումով առաջ շարժվելու համար։ Բարեփոխումներն իրենց մեջ ներառել են մի շարք հիմնարար ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ, որոնք վերջ են դրել բազմաթիվ ավանդույթներին, և հետևել են նախորդ դարերում ստեղծված բարդ համակարգի քայքայման մանրակրկիտ ծրագրված նախագծին։

Բարեփոխումներն սկսվել են Սահմանադրության արդիականացմամբ, ներառյալ 1924 թվականի նոր Սահմանադրության ընդունումը 1921 թվականի Սահմանադրության փոխարեն, ինչպես նաև եվրոպական օրենքների և դատական պրակտիկայի ադապտացումը նոր հանրապետության կարիքներին։ Դրան հաջորդեց աշխատակազմի մանրակրկիտ աշխարհայացքը և արդիականացումը՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով կրթական համակարգին։

Աթաթուրքի բարեփոխումներում ամրագրված քաղաքական համակարգի տարրերը զարգացել են փուլ առ փուլ, սակայն 1935 թվականին, երբ Աթաթուրքի բարեփոխումների վերջին մասը վերացրեց իսլամին հղումները Սահմանադրությունում, Թուրքիան դարձավ աշխարհիկ և ժողովրդավարական Հանրապետություն, որն իր ինքնիշխանությունը ստացավ ժողովրդից։ Նոր սահմանադրության համաձայն՝ Թուրքիայի ինքնիշխանությունը պատկանում է թուրք ազգին, որն իր կամքը պատվիրակում է ընտրված միապալատ խորհրդարանին՝ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովին։ Նախաբանում հիշատակվում են նաև ազգայնականության սկզբունքները, որոնք սահմանվում են որպես «Հանրապետության նյութական և հոգևոր բարեկեցություն»։ Հանրապետության հիմքը խաղաղությունն է, սոցիալական հավասարությունը, օրենքի առջև հավասարությունը և Թուրքիայի Հանրապետության և ազգի անբաժանելիությունը։

Պատմականորեն Աթաթուրքի բարեփոխումները հաջորդում են Օսմանյան կայսրությունում թանզիմաթի (վերակազմավորման) ժամանակաշրջանին, որը սկսվել է 1839 թվականին և ավարտվել 1876 թվականին առաջին Սահմանադրական դարաշրջանով, Աբդուլ Համիդ Երկրորդի ավտորիտար վարչակարգով 1878-1908 թվականներին, որը խոշոր բարեփոխումներ է անցկացրել կրթության և բյուրոկրատիայի ոլորտում, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության՝ Երկրորդ սահմանադրական դարաշրջանի ընթացքում երկարատև քաղաքական բազմակարծությունն ու օրենքի գերակայությունը 1908-1913 թվականներին, ինչպես նաև միության կոմիտեի միակուսակցական պետությունում 1913-1918 թվականներին:

Աթաթուրքի բարեփոխումների նպատակը Թուրքիայի անկախության պահպանումն էր արտաքին ուժերի (արևմտյան երկրների) ուղղակի կառավարումից։ Այս գործընթացը ուտոպիական չէր (այն իմաստով, որ դա մեկ առաջնորդի գաղափար չէ, թե ինչպիսին պետք է լինի կատարյալ հասարակությունը. դա ազգի միավորող ուժն է), քանի որ Աթաթուրքը թուրքական մուսուլմանական մեծամասնությանը միացրեց 1919-1922 թվականներին թուրքական Անկախության պատերազմում և վտարեց օտարերկրյա ուժերին, որոնք զավթեցին այն, ինչ թուրքական ազգային շարժումը համարում էր թուրքական հայրենիք։ Այդ մարտական ոգին դարձավ միավորող ուժ, որը հաստատեց նոր պետության ինքնությունը, և 1923 թվականին ստորագրվեց Լոզանի պայմանագիրը, որը վերջ դրեց Օսմանյան կայսրությանը և միջազգայնորեն ճանաչեց նորաստեղծ Թուրքիայի Հանրապետություն։

1923-1938 թվականներին իրականացվել են մի շարք արմատական քաղաքական և սոցիալական բարեփոխումներ։ Նրանք վերափոխել են Թուրքիային և բացել արդիականացման նոր դարաշրջան, ներառյալ քաղաքացիական և քաղաքական հավասարությունը կրոնական փոքրամասնությունների և կանանց համար։

Սուլթանության վերացումից հետո Աթաթուրքի հաջորդ խնդիրը խալիֆայության ինստիտուտի վերացումն էր, որը կողմնակիցները չափազանց շատ էին։ Մուսթաֆա Քեմալի համոզմամբ՝ խալիֆայությունն այլևս որևէ բան չի կարող անել, և այն քաղաքակիթ աշխարհի աչքերում ծաղրանքի առարկա է։ 1924 թվականի մարտի 3-ին Թուրքիայի մեջլիսն ընդունեց խալիֆայության վերացման մասին օրենքը, որով խալիֆ Աբդուլ Մեջիդ 2-րդը գահընկեց արվեց, իսկ օսմանների ամբողջ ընտանիքը վտարվեց երկրից։ Խալիֆայության վերացման հետ մեկտեղ մեկնարկեց պետական համակարգի աշխարհիկացման գործընթացը, որը Մուսթաֆա Քեմալի առաջնահերթություններից մեկն էր։

Աթաթուրքի բարեփոխումները սահմանում են աշխարհիկություն (1935 թվականի դրությամբ) ինչպես պետական, այնպես էլ կրոնական ոլորտ ներթափանցող։ Փոքրամասնությունների կրոնները, ինչպիսիք են հայ կամ հույն ուղղափառությունը, պաշտպանված են Սահմանադրությամբ որպես առանձին դավանանքներ, սակայն այդ երաշխիքը ոչ մի իրավունք չի տալիս կրոնական համայնքներին (սոցիալական ոլորտ). այս տարբերությունը վերաբերում է և իսլամին, և մուսուլմաններին։

Աթաթուրքի բարեփոխումները, սկսած 1935 թվականից, ենթադրում են, որ սոցիալական ոլորտը աշխարհիկ է։ Լոզանի պայմանագրում, Հանրապետության ստեղծման մասին իրավաբանորեն պարտադիր համաձայնագրում չի նշվում որևէ ազգություն կամ էթնիկ պատկանելություն։ Լոզանի պայմանագիրը պարզապես սահմանում է ոչ մուսուլմաններին ընդհանուր առմամբ և ապահովում է իրավական հիմք, որը որոշակի հստակ կրոնական իրավունքներ է տալիս հրեաներին, հույներին և հայերին՝ չնշելով նրանց անունները։

Կրոնների գործերի վարչությունը պաշտոնական պետական հաստատություն էր, որը ստեղծվել է 1924 թվականին 136-րդ հոդվածի համաձայն, որը ստացել է շեյխ ալ-սլամի լիազորությունները։ Ինչպես նշված է օրենքում, Դիյանետի պարտականությունների մեջ է մտնում «իսլամի հավատալիքներին, երկրպագությանը և էթիկային վերաբերող աշխատանքների կատարումը, նրանց կրոնի մասին հասարակության լուսավորումը և երկրպագության սուրբ վայրերի կառավարումը»։ Դիյանետը պետական հսկողություն է իրականացրել կրոնական գործերի նկատմամբ և հետևել, որպեսզի կրոնը (մարդիկ, կրոնը դավանող խմբերը) Հանրապետության «աշխարհիկ ինքնությանը» չառաջացնի։